Το αντρικό μαντήλι (Λαογραφία)

Του Ευαγγέλου Στάθη

Μαντήλι φορούσαν και οι άντρες. Επειδή κι αυτοί ήταν αναγκασμένοι να δουλεύουν έξω στην ύπαιθρο τους καλοκαιρινούς μήνες, έπρεπε να προστατεύουν το κεφάλι τους από το λιοπύρι και το κάμα που έπαιζε το καταμεσήμερο όπως παίζει η κάψα της φλόγας στο καμίνι. Έτσι χρησιμοποιούσαν πολύ το μαντήλι.  Το έδεναν και το φορούσαν στο κεφάλι με διάφορους τρόπους. Κομπόδιαζαν τις δυο άκρες του μαντηλιού και το φορούσαν με τον κόμπο προς τα μπρος ή προς τα πίσω, όπως προτιμούσε ο καθένας.

Κομπόδιαζαν μια μια και τις τέσσερες τις άκριες και το φορούσαν κάπως εφαρμοστά στο κεφάλι. Φορούσαν ένα καπέλο τραγιάσκα ή σκιαθάκι και κάτω από αυτό και γύρω από τον αυχένα φορούσαν το μαντήλι καθώς αυτό ανέμιζε ελαφρά με το περπάτημα ή με τις κινήσεις της εργασίας, δημιουργούσε κάποια δροσιά.

Κάποιοι με τον ίδιο τρόπο χρησιμοποιούσαν μια μικρή πετσέτα προσώπου με την ευκαιρία σκούπιζαν και λίγο τον ιδρώτα. Όταν ο ήλιος έπεφτε, την κρεμούσαν από το λουρί του παντελονιού ή την κρεμούσαν στο λαιμό, όπως κρεμάμε το κασκολ.

Κι άλλες χρήσεις του μαντηλιού

Το μαντήλι το χρησιμοποιούσαν πολύ και καθημερινά και γιορτινά όλοι, άντρες και γυναίκες, και τα μικρά παιδιά, αγόρια και κορίτσια. Οι χρήσεις του ήταν διάφορες, ανάλογα με τις ώρες, τις ανάγκες και το σκοπό που αυτό εξυπηρετούσε. Καθημερινά και απαραίτητα υπήρχε σε κάθε τσέπη και χρησιμοποιούνταν ως μυξομάντηλο, όπως ακριβώς σήμερα το χαρτομάντηλο. Το υπέβαλλαν πολύ οι μανάδες στα μικρά παιδιά τους και το συνιστούσε ο δάσκαλος στους μαθητές του στο σχολείο.

Οι νεαροί το έστριβαν ελαφρώς και το έδεναν στα πλάγια κόμπο στο λαιμό. Μπορούσαν έτσι να κάνουν καλύτερη εμφάνιση, να να κάνουν καλύτερο «κόρτε». Το ίδιο το έδενε και ο κόφτης της αλωνιστικής μηχανής. Αυτός ήταν ένας εργάτης, ο νεαρότερος και ομορφότερος απ’ όλους. Στέκονταν στον εξώστη της μηχανής και μ’ ένα κοφτερό σουγιά έκοβε τα δεματικά των δεματιών που περνούσαν μπροστά του με το «ανεβατόρι» της μηχανής.

Οι ίδιοι οι νέοι πάλι και οι νιόπαντροι το έβαζαν στο τσεπάκι του σακακιού τους. Το δίπλωναν με τρόπο τέτοιο, που οι άκρες του να φτιάχνουν ένα τρίγωνο ή «δόντια» και το έβαζαν στο τσεπάκι. Ήταν της μόδας κι αυτό κι ομόρφαινε το ντύσιμο, το έκανε πιο αριστοκρατικό.

Καμιά φορά άντρες, όταν φορούσαν το καλό το παντελόνι, έστρωναν ένα μαντήλι, όταν επρόκειτο να καθίσουν «καταή», για να μη λερωθούν από τη χλόη. Για τον ίδιο σκοπό το έστρωναν και στη σέλα του ποδηλάτου τους.

Αλλά το μαντήλι δεν θα χρειαστεί μόνο για την καθαριότητα, την ομορφιά, τη λεβεντιά και τη χαρά, θα χρειαστεί και για τον πόνο και τη θλίψη. Το μαντήλι θα κουνήσει η μάνα, η γυναίκα, η αδερφή στον αγαπημένο τους που πάει για τον πόλεμο ή για την ξενιτιά. Με το μαντήλι θα σκουπίσει η μάνα το δάκρυ για τη θυγατέρα της που παντρεύεται μακριά. Και βέβαια έχουμε και το μαντήλι των χαροκαμένων, εκείνων που έχασαν πολύτιμα και αγαπημένα πρόσωπά τους. Είναι το πένθιμο μαντήλι, είναι άσπρο και γύρω γύρω έχει φάσα μαύρη.

Στα γλέντια και στις χαρές, όταν χόρευαν, ο δεύτερος άντρας βαστάει τον χορευτή με μαντήλι, για να στηρίζεται εκείνος καλύτερα όταν κάνει τις φιγούρες του, τις «σφούρλες» του. Στον ίδιο χορό που είναι διπλός η γυναίκα που συνοδεύει τον άντρα το κρατάει στο χέρι και λιγάκι μαζεμένο και το κουνάει πέρα δώθε., ανάλογα με το ρυθμό της μουσικής και τις κινήσεις του χορού. Αυτό το χειρομάντηλο της νέας ήταν σύμβουλο χαράς, ευτυχίας, ελπίδας αλλά και αγνότητας.

Το γνώρισμα του μπράτιμου στους γάμους και η αμοιβή του για τις υπηρεσίες που προσφέρει είναι ένα μαντήλι καλό ποιοτικώς, κάτασπρο και λιγάκι μεγαλύτερο. Του μπράτιμου το μαντήλι φοριέται με διάφορους τρόπους, ανάλογα με τη μόδα, «τη μαγκιά» και το κόρτε που θέλει να κάνει.

Διπλώνεται δυο φορές σε τρίγωνο σχήμα και καρφώνεται στο πέτο με μια καρφίτσα ή μικρή παραμάνα. Το καρφώνει ο γαμπρός ή η νύφη, ανάλογα με ποιόν είναι ο μπράτιμος. Το διπλώνει μια φορά τρίγωνο και το πιάνει από τα πέτα του σακακιού και με το τρίγωνο προς τα πίσω στην ωμοπλάτη. Όταν ο μπράτιμος έχει μαζί του και άλογο, για ανάλογες υπηρεσίες, μαντηλώνεται και το άλογο. Το δένουν από το χαλινό του, ομορφαίνει και το άλογο έτσι. Σήμερα, με την εξέλιξη, τα μπρατίμια δεν το φορούν το μαντήλι, αλλά το δένουν στην κεραία της κούρσας που στολίζει ο γαμπρός.

Μαντήλι απλώνουν στα γόνατά τους οι γεροντότεροι και στα χέρια τα παιδιά για να μαζέψουν το στάρι στην εκκλησία τα Ψυχοσάββατα  και τα μνημόσυνα. Σε μαντήλι θα απλώσουν λίγο στάρι και καλαμπόκι τα Φώτα στην εκκλησία για να ευλογηθεί και να αγιαστεί. Με μαντήλι έδεναν τις πληγές ή τα κοψίματα, δείγμα φροντίδας, στοργής και συμπάθειας. Μαντήλι άπλωνε η μάνα στον κόρφο της όταν βύζανε το μωρό της. Οι γιαγιές κομπόδιαζαν στο μαντήλι τα «λιανώματα» που είχαν για την εκκλησιά, για το παζάρι ή για κεράσματα στους οργανοπαίχτες.

Όταν τελειώνει το κτίσιμο ενός σπιτιού και βρίσκεται στο σκέπασμα, οι γείτονες, οι συγγενείς και οι φίλοι δωρίζουν στους μαστόρους διάφορα δώρα, συνήθως μαντήλια. Ο πρωτομάστορας τότε το κρατάει στον αέρα με τα δυο του τα χέρια και φωνάζει επιδεικτικά: «Το δώρο το μαντήλι, το δώρισε ο τάδε να ζήσουν τα παιδάκια του, να ζήσουν, να τα χιλιάσουν». Μαντήλι δωρίζει, μαζί με άλλα δώρα, η νύφη στο σόι του γαμπρού, γι αυτό και τα δώρα εκείνα λέγονται με μια λέξη μαντηλώματα: «μαντηλώνει η νύφη μέσα».

Αποτέλεσε λοιπόν το μαντήλι τα παλιότερα τα χρόνια στο χωριό αναπόσπαστο μέρος της ενδυμασίας και της ζωής γενικά των ανθρώπων της εποχής εκείνης. Συνδέθηκε στενά με τη χαρά, την ομορφιά, τη λεβεντιά, με τους καημούς, τα όνειρα, αλλά και με τη θλίψη, τον πόνο, το σπαραγμό. Γι αυτό και χιλιοτραγουδήθηκε. Χαρακτηριστικοί είναι οι στίχοι γνωστών τραγουδιών.

-«μπιζέρισα, μαρ’ μάνα, μαντήλια να κεντώ…»

-«Γιάννη μου το μαντήλι σου…»

-«Ν’ εδώ μαντήλια κρέμονται, ν’ εδώ μαντήλια σειώνται…»

-«έχασα μαντήλι μ’ εκατό φλουριά…»

Οι δύο πρώτες φωτογραφίες είναι από το βιβλίο "γυναίκες της γης" της Μαρούλας Κλιάφα, εκδόσεις "Κέδρος".